Lý - Khí

Lý và Khí là hai quan niệm triết học cơ bản của các Nho gia thời nhà Tống, khởi đầu là Chu Đôn Di, sau được Chu Hi phát huy và hệ thống lại.

Chu Hi (Chu Hối Am) nói về thuyết Lý và Khí như sau:

"Trong khoảng Trời Đất có Lý có Khí. Lý là cái đạo thuộc về hình nhi thượng, cái gốc sự sinh ra vật. Khí là cái khí cụ thuộc về hình nhi hạ, cái đồ để sinh ra vật.

Bởi thế, người với vật sinh ra, ắt là bẩm cái Lý ấy rồi mới có Tính; ắt là bẩm cái Khí ấy rồi mới có hình.

Trong thiên hạ chưa có Khí nào không có Lý, cũng chưa có Lý nào không có Khí."

Vậy Lý là phần thuộc về hình nhi thượng, mà Khí là phần thuộc về hình nhi hạ, nghĩa là: Lý thì vô hình, mà Khí thì có hình, nhưng cái nọ lẫn cái kia, chứ không bao giờ có cái nọ mà không có cái kia được.

Bởi vậy ông nói thêm rằng:

"Lý với Khí vốn không nói được có cái trước cái sau. Song Lý không phải là một vật đứng riêng một mình, tức là ở trong Khí."

Lý với Khí lúc nào cũng đi với nhau, nhưng xem câu vấn đáp sau đây thì ông vẫn cho Lý là gốc.

Hỏi rằng: - Trước khi chưa có Trời Đất, hết thảy chỉ có Lý, có phải không?

Rằng: - Trước khi chưa có Trời Đất, hết thảy chỉ có Lý. Có Lý ấy mới có Trời Đất ấy. Nếu không có Lý ấy thì cũng không có Trời Đất, không có nhân vật gì cả. Có Lý là có Khí, hai cái cùng lưu hành và phát dục vạn vật.

- Thái cực không phải là cái đã có trước khi có Trời Đất, không phải là cái vật hỗn thành ra, chỉ là cái tổng danh để gọi cái Lý của Trời Đất và vạn vật, có phải không?

Rằng: - Thái cực chỉ là cái Lý của Trời Đất và vạn vật. Nói ở Trời Đất thì trong Trời Đất có cái Thái cực; nói ở vạn vật thì trong vạn vật, mỗi vật có một cái Thái cực.

Thái cực là Lý. Trong vạn vật, mỗi vật có một Thái cực, nhưng tóm cả lại là chỉ có một Thái cực, cũng như là nói trong vạn vật, mỗi vật có một Lý, nhưng tóm cả lại chỉ có một Lý mà thôi. Cái thuyết ấy cũng tương tự cái thuyết của Trương Tái (Trương Hoành Cừ) nói về Thái Hư.

Lý thì không phân biệt ra khác nhau được, dẫu có chia ra làm nghìn làm vạn mối cũng chỉ là một gốc mà thôi. Khí thì chia ra làm nhiều loài, mà mỗi loài một khác. Sự khác nhau ấy bởi tại Khí có thanh, trược, hậu, bạc, cho nên mới thành ra có sai biệt. (Trích trong sách Nho Giáo của Trần Trọng Kim)

Quan niệm Lý và Khí của các Nho gia đời Tống chỉ là giải thích thêm thuyết Âm Dương đã có từ trước. Lý học đã thánh hóa đạo đức của Khổng học, đưa Khổng học lên thành một tôn giáo gọi là Khổng giáo hay Nho giáo, đứng ngang hàng với Lão giáo và Phật giáo, mà Đức KhổngTử là Giáo chủ.

Quan niệm về Lý và Khí của Đạo Cao Đài:

"Trời sanh ra loài người thì đã phú cho một cái Tánh thiện lương để người nương đó mà trau giồi cho sáng tỏ thêm lên, hầu tấn hóa lần lần cho đến bực cao siêu thuần túy.

Nào dè người bị nhiễm thói đời vật chất, cứ mãi dấn thân vào vòng tục lụy mà Thiên Tánh biến dời, đến phải dang xa nẻo Đạo.

Tánh ấy là gì? Tánh là nguyên Lý sở dĩ sanh ra nhơn loại. Thế nên cái bản nguyên về tinh thần của con người là Lý.

Lý ấy linh diệu thiêng liêng của Trời đã phân ra mà ban cấp cho mỗi người, nên Lý ấy tức là Tánh vậy.

Của Trời là Lý, về người là Tánh. Lý Tánh khác nhau, nhưng đồng bản chất, vì thế Trời với người mới có thể ứng tiếp liên lạc nhau rất là mật thiết. Bởi vậy, người, hễ muốn tính sự gì, tuy chưa làm ra mà Trời đã biết trước.

Trời với người cũng đồng một Lý, một Khí mà ra, thì không cảm ứng nhau sao được?

Vậy, người nếu biết trau giồi Linh tánh cho thật sáng suốt anh minh thì tự nhiên giao tiếp với Trời thiệt là chẳng khó.

Thế mà người đã linh hơn vạn vật, đã có cái bổn Tánh thiêng liêng rất quí báu vô giá như vậy, cớ sao người chẳng trau giồi, mà cứ để lu lờ nhơ bẩn ngày một chồng lấp thêm lên mãi mãi." (Trích Đại Thừa Chơn Giáo)